Związek Polaków na Łotwie został założony przed II wojną światową – w roku 1922. Po osiemnastu latach działalności władze sowieckie, w listopadzie roku 1940 podjęły decyzję o jego likwidacji – jako jednej z ostatnich polskich organizacji na Łotwie.
Związek reaktywowano dopiero w niepodległej Łotwie, w listopadzie 1989 roku. W czasach sowieckich polityka państwa była kierowana na zagładę byłego dorobku kulturalnego. Zamknięto wówczas wszystkie polskie szkoły, stopniowo niszczono pałacyki, folwarki, ogrody, cmentarze i inne pomniki kultury polskiej na Łotwie.
W latach siedemdziesiątych XX wieku działał na Łotwie Klub Kultury Polskiej "Polonez". Jego założycielką (1978) była Wanda Puķe. "Polonez" istniał w Domu Kultury Budowniczych w Rydze. Z niego, w roku 1988, powstało Towarzystwo Kultury Polskiej. Podobne Towarzystwa zaczęły też powstawać w innych miastach: Daugawpilsie (dawnym Dyneburgu), Rezekne (dawnej Rzeżycy), Iłukście i Jełgawie. Wszystkie one połączyły się następnie w Związek Polaków na Łotwie.
Obecnie Stowarzyszenie "Związek Polaków na Łotwie" jest społeczno-kulturalnym dobrowolnym związkiem osób, utworzonym dla dobra publicznego i realizacji celów, określonych statutem, nieskierowanym na osiągnięcie dochodu i działającym zgodnie z przepisami prawa Republiki Łotewskiej. Działalność Związku Polaków na Łotwie prowadzona jest w sposób otwarty, demokratyczny i konstytucyjny. Związek Polaków na Łotwie przeciwdziała wszelkim poczynaniom, noszącym cechy rasizmu, dyskryminacji i szowinizmu. Związek Polaków na Łotwie jest prawnym spadkobiercą (polskich) organizacji przedwojennych (1900–1941), w tym również polskich zjednoczeń katolickich. Związek uzyskuje osobowość prawną po rejestracji w registrze stowarzyszeń i zjednoczeń.
Celem działalności Związku jest: zachowywanie tożsamości etnicznej oraz rozwój języka i kultury Polaków mieszkających na Łotwie; identyfikacja i ochrona zabytków kultury polskiej; wszechstronny rozwój kultury polskiej jako niezbywalnego elementu dorobku kulturalnego narodów Republiki Łotewskiej; restytuowanie i rozszerzenie sieci polskich placówek oświatowych i sportowych; organizacja nieskrępowanego rozpowszechniania i wymiany informacji o działalności Związku i innych organizacji polonijnych za pośrednictwem prasy, radia, TV i innych środków przekazu, również w języku polskim; działalność charytatywna i wreszcie popieranie dążeń narodu Łotwy w stworzeniu niezależnego, demokratycznego i samorządnego państwa.
Fot. Polacy na cmentarzy w Daugawpilsie
Faktyczne jednak ponowne odrodzenie polskości nastąpiło na Łotwie jednocześnie z łotewską "Atmodą" ("Przebudzeniem"). Symbolem polsko-łotewskiej jedności była, jest i będzie śp. Ita Maria Kozakiewicz (1955–1990) – pierwszy prezes Związku.
W tym samym czasie zaczęły powstawać polskie szkoły. Pierwsze klasy istniały w łotewskiej średniej szkole nr 3 w Rydze, a w Daugawpilsie przy Uniwersytecie. Dziś mamy pięć szkół: trzy średnie – w Rydze, Daugawpilsie i Rezekne oraz dwie podstawowe – w Krasławie i Jekabpiłsie (dawne Jakubowo).
Organizowano też chóry, prezentujące polski folklor, które istnieją dziś w kilku miejscowościach: w Rydze (Polonez, Wisła), w Daugawpilsie (Promień), w Rezekne (Jutrzenka) i w Krasławie (Strumień). Na Łotwie występują ponadto mniejsze lub większe zespoły taneczne polskiego tańca ludowego. Najlepszy z nich to "Kukułeczka" działający przy Polskiej Średniej Szkole im. J. Piłsudskiego w Daugawpilsie pod kierownictwem Żanny Stankiewicz.
Na Łotwie mieszka obecnie ponad 60 tysięcy Polaków i osób polskiego pochodzenia. Największe ich skupiska znajdują się w Rydze i Daugawpilsie w Łatgalii – we wschodniej części Łotwy. Niestety, bardzo wielu z nich, na skutek wieloletniej rusyfikacji, słabo zna język polski.
Związek Polaków na Łotwie posiada swoją siedzibę w Rydze w gmachu Towarzystw Kultur Narodowych Łotwy im. Ity Kozakiewicz. Związek Polaków to dziś instytucja jednocząca wszystkich rodaków na całej Łotwie. Wielu z nich ściśle współpracuje z łotewską społecznością i jednocześnie podtrzymuje więzi ze swoją historyczną ojczyzną. Cechą charakterystyczną łotewskich Polaków jest mocno rozbudowana świadomość narodowa. Jest ona wynikiem silnego związku emocjonalnego ze starą ojczyzną i z jej historią. Polaków łączy również przynależność do Kościoła katolickiego i aktywne życie religijne. Życie społeczności polskiej na Łotwie można uznać za pozytywny przykład procesu integracji.
Obok Związku Polaków działają na Łotwie: Liga Polskich Kobiet – zajmująca się pracą charytatywną; Dom Polski w Daugawpilsie; Przedszkole Polskie w Daugawpilsie oraz polskie szkoły: Polska Szkoła Średnia im. Ity Kozakiewicz, Polska Szkoła Średnia im. Józefa Piłsudskiego w Daugavpilsie, Polska Szkoła Średnia im. Stefana Batorego w Krasławiu oraz Polska Szkoła Podstawowa w Rēzekne i Polska Szkoła Podstawowa w Jēkabpils.
Od stycznia 1998 roku na Łotwie działa też Związek Młodych Polaków. Jego celem było początkowo gromadzenie i jednoczenie młodych ludzi polskiego pochodzenia oraz tych, którzy interesują się polską kulturą, językiem i współczesną polską rzeczywistością. Zorganizowanie ZMP na Łotwie dało młodzieży możliwość regularnego spotykania się oraz komunikowania w gronie swoich rówieśników polskiego pochodzenia mieszkających na Łotwie. Dzięki tej organizacji młodzi ludzie mieli również możliwość brania udziału w różnych międzynarodowych imprezach.
Tekst i zdjęcia
Leszek Wątróbski
Szczecin
